Tona là một cô gái người Mexico, sinh trưởng ở Los Angeles (Mỹ). Cô có bốn ngôi nhà để cho thuê trên Airbnb, một ở LA, một ở London và 2 căn ở Mexico. Theo mọi chuẩn mực, cô không phải người nghèo.

Nhưng hàng năm Tona và chồng đưa ba đứa con của họ về Baja California, Mexico, sống trong một ngôi nhà mà họ thường cho thuê vào các mùa khác. Ban đêm họ chỉ có điện đến tám giờ tối. Bọn trẻ con không được mang theo Lego hay mớ đồ chơi hiện đại mà chúng có ở LA. Chúng đào đất, xây lâu đài, nhặt đá, làm pháo đài, nhặt rễ rong biển khô, dán thành tranh, nhặt sò ốc, chọn ra con đẹp và đập ra để chế thứ chúng thích.

Tona kể: Cô muốn con cô học về một thế giới khác, nơi không thể dùng tiền để mua mọi thứ, và không phải lúc nào cũng cần đến tiền. Ở Mỹ, chỉ cần có tiền, bọn trẻ có thể đi mua cả cái vỏ sò để chơi (nếu muốn). Ở Mexico, từ nhà họ đến khu chợ gần nhất là 20km. Và ở đây không ai bán vỏ sò.

Mexico nghèo – mọi người Mỹ tôi gặp đều nói vậy. Cái nghèo bứt rứt cả chuyến đi. Tona thì bảo: Tôi đã nghe hàng ngàn lần họ [người Mỹ] thương xót người Mexico nghèo. Họ phiền muộn nói rằng những người Mexico bên bờ biển không có gì trong nhà, áo mặc rách bươm, nhà nền đất. Quá nghèo khổ. Nhưng tôi lớn lên ở đây. Họ cần thức ăn?- Họ bơi xuồng ra và bắt con nhum, tôm hùm cỡ nhỏ, sò, ngao hoặc hàu, tùy vùng nước. Thứ mà người Mỹ trả bằng đô la để ăn trong nhà hàng đắt tiền – và không tươi bằng họ ăn. Về dinh dưỡng, họ luôn khỏe mạnh. Họ có công việc cạnh bờ biển, khai thác sỏi đá bên bờ biển. Họ làm việc cả ngày và được trả công đủ sống. Vậy họ có nghèo không?

Ở Mỹ, hầu hết giá trị được gọi tên thành tiền. Ở Baja, khi xe hơi mắc kẹt trong vũng lầy, không có số điện thoại nào để gọi xe cứu hộ – và trả tiền. Bạn đứng giữa đường: Một người đi qua nhìn thấy, dừng lại đào đất giúp bạn. Thêm người khác đi qua thấy, đề nghị đẩy xe giúp bạn. Vài ba người khác đi qua, và họ giúp chiếc xe thoát khỏi vũng lầy.

Ở ngôi làng cạnh nơi tôi lướt sóng, Tona kể: một nhà có chiếc xe bán tải để đi chở đá. Xe hỏng giữa đường. Nằm đó vài ngày. Hàng xóm đi qua lại, mỗi người nói họ có bộ phận đó, họ sẽ cho. Ông thợ sửa xe hơi đồng ý ráp không lấy tiền vì thấy nhà đó khó. Vậy là chiếc xe hoạt động lại. Họ tiếp tục làm việc. Tiền chưa tham gia vào cuộc trao đổi sửa xe trên.

Tona muốn con cô hiểu rằng cuộc sống có nhiều giá trị ngoài tiền. Các em không nhất thiết phải tới Disney Land mới có một mùa hè tuyệt điệu. Chúng đang giúp mẹ làm bàn uống trà ngoài trời đẹp như bất cứ ngôi nhà nghỉ dưỡng nào bên bờ biển.

Trong tác phẩm “Khúc gỗ trôi trên biển Cortez” của John Steinbeck viết năm 1940 khi Steinbeck khởi hành trong ánh nhìn ngần ngại của những chủ tàu cá hồi sành sỏi, hào hứng thu thập hàng trăm mẫu sinh vật biển ở những rạn san hô gần bờ mà tàu có thể neo và chèo xuồng vào.

Baja California trong tập du ký có những dòng mô tả người Mexico. Họ nghèo, mặc áo rách bươm, nhưng không xin xỏ, không mặc cả. Họ bơi xuồng ra ngỏ ý muốn bán món đồ, và nhìn kẻ xâm nhập bằng ánh mắt tò mò xa lạ. Văn minh của người Mỹ khiến họ tả tơi trong áo quần rách nát (thứ áo thun T-Shirt mà người Mỹ đem đến cho họ), nhưng không biến họ thành kẻ ngửa tay xin mất đi tự chủ được là chính mình.

Khi nhớ lại đoạn viết đó, Tona khoe với tôi, cô vừa mua được một tấm chăn của người dân tộc từ Oaxaca bán. Chồng cô đang mặc cái chăn mẹ cho cô từ thuở thiếu niên: Nó không hề rách hay phai màu. Áo thun T-Shirt kiểu Mỹ khiến người Mexico lấm lem, bạc nhược trong hình thể. Nhưng nó không làm biến đổi cách họ quan niệm về những cách trao đổi khác trong nhân sinh quan hoàn toàn độc lập – ngoài tiền.

Mười năm sống ở thành phố lớn – thứ đậm nét nhất hiện hữu trong tâm trí tôi là giàu – nghèo. Tôi có kiếm đủ tiền để đưa bạn đến nhà hàng sang trọng không? Tôi có đủ tiền để đến quán bar thú vị mà bạn bè hay nói tới không? Những chuyện vay nợ để mua điện thoại, xe máy, và rồi mất việc không trả nổi tiền phải quay về gia đình. Hầu hết đối thoại xoay quanh tiền, hơn là ta có thể làm gì với những thứ mình kiếm ra – hay dành cho người ta quý trọng. Xoay vòng vòng như con vụ quanh tiền, hoặc nhắm mắt chối bỏ tiền bạc như cơn sợ hãi bệnh tật. Tôi đã nghe những người liên tục nói về tiền, và những người vội vàng chối đây đẩy không muốn dây dưa vào nó.

Hóa ra chúng ta chỉ có hai trục để xoay: nghèo – giàu. Như người Mỹ thương xót mọi người Mexico là nghèo khổ. Và như người Mexico tìm cách giải quyết vấn đề cuộc sống theo một phương tiện khác – bên ngoài trục, thay vì tiền – thứ họ có ít hơn người Mỹ đi du lịch. Cũng là một cuộc cứu hộ xe. Cũng là sửa chiếc xe bán tải. Cũng là đi tìm kiếm thứ hải sản ngon lành và tươi sạch nhất [và đó chính là lí do để người Mỹ đi hàng ngàn dặm đường để tìm đến hải sản của Baja – thứ mà họ không dám ăn bên bờ biển gần nhà vì ô nhiễm]. Cũng là tìm tự nhiên: biển, sóng, núi và bình minh.

Kết quả cuối cùng không khác gì nhau lắm. Nhưng ta thường gán tên cho nó là giàu – nghèo – để ép mình về một phía. Và từ đó, ta thấy mình khốn khổ vì không “bằng chị bằng em” với những thứ dát lên người, hoặc thấy mình giá trị hơn kẻ khác vì có nhiều vật chất hơn xung quanh.

Tona – một người Los Angeles – đang dạy con cô rằng không phải thứ gì cũng có thể mua bằng tiền: khi một người Mỹ lái chiếc RV gần 100.000 đô la không thể ra khỏi vũng lầy gần nhà họ – và sáu người Mexico đã giúp ông thoát khỏi đó – không đòi một xu.

Khải Đơn